Ogólna charakterystyka wprowadzonych zmian
Ustawą z dnia 4 lipca 2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2019, nr 1469) w istotnym zakresie zmieniono dotychczas funkcjonujący model polskiego procesu cywilnego oraz wprowadzono doń szereg nowych instytucji.
I tak, wprowadzono do postępowania cywilnego instytucję „postępowania przygotowawczego”, realizowanego w ramach „posiedzenia przygotowawczego, które ma służyć zbieraniu i koncentracji materiału procesowego oraz zapewnić zaplanowanie i w konsekwencji lepszą organizację postępowania sądowego (rozprawy); „postępowanie przygotowawcze” regulowane jest przepisami art. 2051 – 20512 k.p.c., które weszły w życie z dniem 7 listopada 2019 r.
Wniesienie odpowiedzi na pozew stało się, na skutek nowelizacji, obowiązkiem strony pozwanej; niedopełnienie tego obowiązku przez pozwanego skutkuje możliwością wydania przez sąd wyroku zaocznego na posiedzeniu niejawnym (art. 2051 k.p.c. dodany do przepisów Kodeksu postępowania cywilnego przez omawianą nowelę z dniem 7 listopada 2019 r. i art. 339 k.p.c. w brzmieniu obowiązującym od dnia 7 listopada 2019 r.).
Moment graniczny dla przedstawiania przez strony twierdzeń i dowodów na ich poparcie przesunięto w czasie – w sytuacjach, gdy przeprowadzane jest posiedzenie przygotowawcze, na chwilę zatwierdzenia planu rozprawy, a w sytuacjach, gdy tego posiedzenia nie przeprowadzono, na chwilę zamknięcia rozprawy, o ile jednak przewodniczący nie zobowiązał stron, w trybie art. 2053 § 2 k.p.c., do złożenia pism przygotowawczych z podaniem wszelkich twierdzeń i dowodów istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy pod rygorem utraty prawa do ich powoływania w toku dalszego postępowania (w takim przypadku terminem granicznym dla zgłaszania twierdzeń i dowodów jest termin złożenia pisma przygotowawczego).
Wprowadzono konstrukcję „nadużycia prawa procesowego”. To pojęcie zdefiniowano jako „czynienie przez strony lub uczestników postępowania z uprawnienia przewidzianego w przepisach postępowania cywilnego użytku niezgodnego z celem, dla którego je ustanowiono” i utożsamiono – jak czytamy w uzasadnieniu projektu ustawy (druk sejmowy nr 3137, Sejm RP VIII Kadencji, s. 30-31) – przede wszystkim z zachowaniami stron albo uczestników wywołującymi obstrukcję procesową, w szczególności takim jak: wnoszenie pozwów oczywiście bezzasadnych, wnoszenie szeregu wniosków o wyłączenie sędziego, wnoszenie tzw. „łańcucha zażaleń” czy szeregu wniosków o sprostowanie, uzupełnienie, czy wykładnię wyroku. W razie rozpoznania przez sąd w zachowaniu strony albo uczestnika znamion „nadużycia prawa procesowego” sąd ma możliwość – po uprzednim pouczeniu o tym strony albo uczestnika – zastosować wobec tych podmiotów sankcje, polegające na: wymierzeniu grzywny, obciążeniu dodatkową częścią lub nawet całością kosztów procesu, a na wniosek strony przeciwnej – obciążeniu kosztami podwyższonymi odpowiednio do spowodowanego nadużyciem zwiększenia nakładu pracy strony przeciwnej na prowadzenie sprawy lub podwyższeniu stopy odsetek należnych od zasądzonego świadczenia odpowiednio do spowodowanej nadużyciem zwłoki w rozpoznaniu sprawy, za czas odpowiadający tej zwłoce (art. 2262 k.p.c. dodany ustawą nowelizującą z dniem 7 listopada 2019 r.). Sankcje te sąd może zastosować w orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie. Dodatkową, przewidzianą przez ustawodawcę sankcją za nadużycie prawa procesowego polegające na „wniesieniu zażalenia jedynie dla zwłoki” jest pozostawienie takiego zażalenia w aktach sprawy bez żadnych dalszych czynności (art. 3943 k.p.c. dodany przez ustawę nowelizująca z dniem 7 listopada 2019 r.).
W dość szerokim zakresie zmodyfikowano również regulacje Kodeksu postępowania cywilnego dotyczące postępowania dowodowego, in primis poprzez uściślenie wymogów dotyczących wniosku dowodowego (art. 2351 k.p.c., dodany z dniem 7 listopada 2019 r.), systematyzację podstaw odmowy przeprowadzenia dowodu (art. 2352 k.p.c., dodany z dniem 7 listopada 2019 r.), uściślenie treści postanowienia dowodowego (art. 236 k.p.c. w brzmieniu obowiązującym od dnia 7 listopada 2019 r.) i aktywizację stron przy przeprowadzaniu dowodu (art. 2421k.p.c. dodany z dniem 7 listopada 2019 r.) oraz wyłączenie konieczności wydawania postanowienia o dopuszczeniu dowodu z dokumentu w odniesieniu do dokumentów znajdujących się w aktach sprawy(wydania postanowienia wymaga aktualnie wyłączenie określonego, znajdującego się w aktach dokumentu, z materiału dowodowego – por. art. 2432 k.p.c. dodany z dniem 7 listopada 2019 r.). Ponadto dopuszczono możliwość złożenia przez świadka zeznań na piśmie (art. 2711 k.p.c. dodany z dniem 7 listopada 2019 r.), zaś w postępowaniu uproszczonym kumulację ról świadka i biegłego (art. 5057 § 3 k.p.c. w brzmieniu obowiązującym od dnia 7 listopada 2019 r.). Umożliwiono także wykorzystanie w postępowaniu cywilnym jako dowodu z opinii biegłego opinii sporządzonej na zlecenie organu władzy publicznej w innym postępowaniu (art. 2781 k.p.c. dodany z dniem 7 listopada 2019 r.).
Zmieniono zasady ogłaszania, doręczenia i uzasadniania wyroków. Wprowadzono obowiązek poniesienia opłaty w kwocie 100 zł od wniosku o sporządzenie na piśmie uzasadnienia wyroku (art. 25b ust. 1 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. Prawo o aktach stanu cywilnego dodany do ww. ustawy z dniem 21 sierpnia 2019 r.) oraz nałożono na strony obowiązek wskazania we wniosku o sporządzenie uzasadnienia, czy pisemne uzasadnienie ma dotyczyć całości wyroku czy jego części, w szczególności poszczególnych objętych nim rozstrzygnięć (art. 328 § 3 k.p.c. w brzmieniu obowiązującym od dnia 7 listopada 2019 r.).
Co istotne, na skutek nowelizacji wprowadzono funkcjonującą dotychczas m. in. w postępowaniu karnym zasadę, że złożenie wniosku o doręczenie wyroku wraz z pisemnym uzasadnieniem jest konieczną przesłanką wniesienia środka odwoławczego (uchylono z dniem 7 listopada 2019 r. § 2 w art. 369 k.p.c.).
Dodano do wymogów formalnych apelacji także obowiązek wskazania, w zarzutach co do podstawy faktycznej rozstrzygnięcia, fakty ustalone przez sąd pierwszej instancji niezgodnie z rzeczywistym stanem rzeczy lub istotne dla rozstrzygnięcia fakty nieustalone przez sąd pierwszej instancji (art. 368 § 11 k.p.c. dodany ustawą nowelizującą, który wszedł w życie w dniu 7 listopada 2019 r.).
Wydłużono termin do wniesienia apelacji do trzech tygodni, ale tylko w sytuacji, gdy nastąpiło przedłużenie terminu do sporządzenia pisemnego uzasadnienia wyroku (art. 369 § 11 k.p.c. dodany ustawą nowelizującą, który wszedł w życie w dniu 7 listopada 2019 r.).
Przesunięto kontrolę formalną apelacji w całości do sądu drugiej instancji, ograniczając obowiązki sądu pierwszej instancji wyłącznie do przedstawienia akt sprawy sądowi drugiej instancji niezwłocznie po wpłynięciu apelacji (art. 371 i art. 373 k.p.c. w brzmieniu obowiązującym od dnia 7 listopada 2019 r., art. 3731 k.p.c. dodany ustawą nowelizującą, który wszedł w życie w dniu 7 listopada 2019 r.).
Do niezwykle istotnych zmian w postępowaniu apelacyjnym zaliczyć niewątpliwie trzeba również poszerzenie możliwości rozpoznania apelacji na posiedzeniu niejawnym na wszystkie te wypadki, kiedy przeprowadzenie rozprawy nie jest konieczne, a żadna ze stron w apelacji lub w odpowiedzi na apelację nie zażądała przeprowadzenia rozprawy (art. 374 k.p.c. w brzmieniu obowiązującym od dnia 7 listopada 2019 r.).
Do kolejnych ważnych zmian wprowadzonych omawianą nowelizacją należy zaliczyć zmiany w zakresie dewolutywności zażalenia. Nowelizacja procedury cywilnej została oparta na założeniu, że ponowna ocena kwestii incydentalnej, podlegającej kontroli w ramach zażalenia, nie powinna co do zasady łączyć się z przeniesieniem sprawy do sądu wyższej instancji. Wprowadzono zatem zasadę rozpoznawania spraw incydentalnych przez sąd tej samej instancji – z wyjątkiem na rzecz orzeczeń w taki czy inny sposób kończących postępowanie lub przerywających bieg postępowania w dany sądzie (art. 394 k.p.c. w brzmieniu obowiązującym od dnia 7 listopada 2019 r. i art. 3941a k.p.c. dodany przez ustawę nowelizującą z dniem 7 listopada 2019 r.).
Na marginesie wspomnieć od razu należy, że na skutek omawianej nowelizacji zmieniła się również kwestia dewolutywności zażalenia na postanowienie sądu pierwszej instancji w przedmiocie zabezpieczenia – aktualnie, tj. od 7 listopada 2019 r., zażalenie na postanowienie sądu pierwszej instancji w przedmiocie zabezpieczenia rozpoznaje sąd, który wydał zaskarżone postanowienie w składzie trzech sędziów (art. 741 k.p.c. w brzmieniu obowiązującym od dnia 7 listopada 2019 r.).
W dalszej kolejności, wśród istotnych zmian wprowadzonych omawianą nowelą, wymienić należy przywrócenie postepowania odrębnego w sprawach gospodarczych (które obecnie normowane jest przepisami art. 4581 – 45813 k.p.c., obowiązującymi od dnia 7 listopada 2019 r.).
Zmianie uległy również regulacje dotyczące postępowań odrębnych w sprawach z zakresu prawa pracy oraz ubezpieczeń społecznych, postepowania upominawczego, elektronicznego postępowania upominawczego oraz postępowania nakazowego.
Zmianie uległy wreszcie również regulacje dotyczące postępowania klauzulowego (in primis poprzez rozszerzenie zakresu kognicji sądu w postępowaniu klauzulowym na kwestie materialnoprawne dotyczące przedawnienia roszczenia oraz zgodności z klauzulą porządku publicznego – art. 7821 k.p.c. dodany przez ustawę nowelizującą z dniem 7 listopada 2019 r.) oraz egzekucyjnego (m. in. co do wymogów formalnych wniosku o wszczęcie egzekucji oraz zawieszenia postępowania i powództwa opozycyjnego).
Poszczególne zmiany będę starał się bardziej szczegółowo omówić w kolejnych postach dotyczących nowelizacji procedury cywilnej.
